Parimisht ngjarja sillet rreth një strumbullari, e ai është Pjetër K. Smajlaj, një statujë profetike që nuk flitet për te, por portreti i tij shëmbëllen si rrëfyes ekzakt, për t’u trajtuar ngjarjet e mëdha të kësaj ane, që do të marrin konotacione trishtuese me përmasa tragjike, nga të cilat duhej të turpërohej bota njerëzore. Këto krime, po sikur të kishin ndodhur në kohëra bizantine apo në mesjetën e hershme janë trishtuese, e le më në shekullin e civilizimit dhe emancipimit modern.

Pjetri, është statuja profetike, si të themi Tempulli vetë, ku, rrëfehet mëkatari, që kërkon të nxjerr fajin shpirtëror. Në rastin konkret ndodhë e kundërta: I pafajshmi – autori, ndodhet përpara Bazilikës – Njeriut, nga i cili ka nxjerrë mëkatet e një sistemi si tërësi kolektive, duke e bërë lëndën të pranueshme, por gjithsesi ngjarjet dhe bëmat lidhen me personazhin kryesor, që është  protagonist i zhvillimeve të shumta, po më shumë i transformimeve të koncepteve dhe botëkuptime politike të kundruara nga një retrospektiv e largët, e cila, është gërshetuar me përparimet e mëdha botërore në vendin e quajtur mrekulli e planetit, nga i cili, reflektohen zhvillimet pozitive të botës dhe njerëzimit.

Autori, ka marrë familjen Smajlajn vetëm shkas, për të shpjeguar më ndjeshëm makabritetin e një krimi, që do të zgjas gjatë gjithë kohës së regjimit komunist. Rrekja për gjëra periferike, që shpeshherë duken si të pa rëndësishme, kanë bërë atë lëndën bazë për të shpjeguar më mirë qëllimin  e tyre, përkatësisht kanë plotësuar esencën e ngjarjeve, me që rast është kompletuar dukshëm ana përmbajtjesore e librit si tërësi lëndore, filozofike, po më shumë si një material historik, ku, mund të referohen studiuesit e kësaj fushe, si dhe ka plotësuar mendimin, që është shfaqur tamam si një rrëfim, për ngjarje e krime, që kanë ndodhur përgjatë gjysmë shekullit, që sapo ia kemi kthyer shpinën. 

Monografia kushtuar Pjetër K. Smajlat, ka dalë si një vështrim i thukët e përgjithësues. Duke i shtjelluar ngjarjet në krahinën e tij, ndodhitë e shumta, luftërat e paepura në njërën anë, dhe në anën tjetër ka qit në pah krimet e barbarit e sistemit komunist kundër Malësisë së Madhe.

Me këtë rast, ai  ka arritur ti trajtoj si ngjarje të veçanta, si dukuri specifike, duke i dhënë kuptim përgjithësues rrëfimit, me që rast e ka bërë më tërheqës, më të kuptueshëm dhe më përjetues. Me një fjalë, ka bërë që monografia të bëhet vepër, që i ka paraqitur dukuritë dhe ngjarjet e kohës në mënyrë sintetizuese, duke e lidhur edhe lexuesin më të rëndomtë, i cili, nuk e njehë Veriun e Shqipërisë e sidomos Kelmendin t’i përjetoj ngjarjet në qenien e tij si krime monstruoze, që ka ushtruar shteti komunist kundër një pjese, një zone dhe një besimi, duke i detyruar banorët e saj t’a braktisin vendlindjen, sa më shumë dhe vazhdimisht.

Lënda e përdorur, përkatësisht mënyra e rrëfimit është një metodë, me anë të së cilës është nxjerrë tërësia e mundshme e ngjarjeve, duke zhveshur lakuriq qëllimin e dhunës. Duke i përshkruar ecejaket e jetës së familjes Smajlaj (qoftë këto si përjetime periferike), ka kompletuar përmbajtjen e monografisë, e cila, na vjen si një vepër e ndërgjegjshme, ku, ka shpjeguar tërësitë e dhunës dhe proceseve politike, nëpër të cilat, është përcëlluar një krahinë e tërë.

Duke lexuar monografinë mësohen vende, fshatra e njerëz konkret të një krahine, e cila, historikisht është shquar për dije e dinjitet, për besë e traditë dhe heronj e figura të njohura historike siç janë:  Memi i Smajlit, Nora e Kelmendit, Prenkë Cali (1872 – 1945), Major Llesh Marashi (1896 – 1946), Toger Gjon Martin Lula, Kapiten Gjelosh Luli (1912 – 1946) e shumë të tjerë.

Por në një kaptin të veçantë, autori ka përshkruar veprimtarinë atdhetare të Prenkë Pjetër Calit, si njëra nga figurat qendrore të kësaj ane, personalitet i shquar dhe luftëtar i paepur, i cili, sikurse shumë e shumë të tjerë u vra nga partizanët e Enver Hoxhës në vitin 1945.

Duke lexuar këtë monografi, jepen detaje të trishtëta të dhunës dhe gjenocidit, që kanë bërë komunistët në krahinën e Kelmendit, me që rast lexuesi mëson për historinë e dhembshme të kësaj ane, por edhe për trimëritë dhe luftërat e paepura. Në këto katrahura ishte e u gjend për gjysmë shekulli e tërë Malësia e Madhe, Hoti e Gruda, Kastrati e Shkreli dhe fshatra të tjera, që shtrihen përqark Shkodrës qytetit antik me kulturë evroperëndimore, që i dhanë emër Shqipërisë që nga At Marin Barleci (1460 – 1513), Marin Beçikemi Shkodrani (1468 – 1526) e deri te Pashko Vasa (1825 – 1892), Filip Shiroka (1859 – 1935), Prof. Ernest Koliqi (1901 – 1975), At Gjergj Fishta O. F. M. (1870 – 1940), Luigj Gurakuqi (1898 – 1925), At Anton Harapi O.F.M. (1886 – 1946), Kardinal Mikel Koliqi (1902 – 1997), Don Ndre Zadeja (1891 – 1945), Don Lazër Shantoja (1892 – 1945), Prof. Gaspër Jakova At Donat Kurti O.F.M. (1903 – 1983), Mati Logoreci (1867 – 1941), At Marin Sirdani O.F.M. (1885 – 1962), At Dr. Gjon Shllaku O.F.M. (1907 – 1946), At Justin Rrota O. F. M. (1889 – 1964), Prof. Simon Rrota (1887 – 1961), Lind Delia, Zef Zorba, Prof. Guljelm Jak Deda (1914 – 1994), Filip Kraja (1858 – 1933), Kolë Kraja (1865 – 1948), Shan Kolë Pici (1904 – 1979), At Prpf. Dr. Andreaw Nargaj O.F.M (1919 –1999), Kolë Idromeno (1860 – 1939), Prof. Hashim Koplikaj (1898 – 1956), Gaspër Pali, Don Ndre Mjedja (1866 – 1937), Prof. Martin Camaj (1925 – 1992), Prof. Arshi Pipa (1920 – 1997), Prof. Sami Repishti (1925), Prof. Gjush Sheldija (1902 – 1976), Prof. Kolë Ashta (1918 – 1997), Prof. Qemal Draçini (1922 – 1946), Av. Mysafer Pipa, Osman Kazazi (1917 – 1999), Abdullah Kazazi  e shumë të tjerë që s’po i përmendim.

Tani më po dihet, se një krim absurd është bërë në Shqipëri, gjatë regjimit totalitar të atjeshëm, por gjithnjë më mundon e dhëna sesi nga jashtë, nga kosovarët dhe veçanërisht nga një shtresë mërgimtarësh, besohej në lulëzimin e përparimin komunist të Shqipërisë, në kohën kur atje paskan ndodhur gjithë krimet.

Edhe sikur krimet të ishin bërë vetëm në krahinën e Kelmendit dhe po të ishin vetëm këto që përmenden në libër, do të ishin shumë, do të ishin jo njerëzore, por krimet e sistemit komunist ishin më të mëdha ishin shtrirë në tërë vendin, ku, më shumë e ku, më pak, por dihet, se ai element armiqësor dhe hakmarrës i diktaturës, ishte koncentruar ndaj Veriut, sidomos kundër atyre trevave, që i përballuan të gjitha regjimet dhe pushtimet e vendit dhe natyrisht, që kishin krijuar një kulturë, një emancipim më evropian, kurse tagrin ia paguan edhe për shkak të besimit kristian, që lidhte Shqipërinë me vendet evroperëndimore.

Duke lexuar monografinë “Atdheu në zemrën e mërgimtarit”, jo që ndien dhembje, por bëhesh pjesë e dhembjes, sado që në dukje  të parë janë krime që kanë ndodhur moti, (në kohëra bizantine apo në mesjetën e hershme), prapë se prapë, është për tu trishtuar, por ngjarjet po me atë vrazhdësi ka ndodhur, që kur këmba e komunizmit preku këto troje dhe përfundimisht u shua atëherë, kur komunizmi ra në gjithë kampin socialist, edhe atje ku polli.

Dëmet, që ia ka shkaktuar vendit, sidomos Malësisë së Madhe, nuk do të kompensohen kurrë nga se kjo krahinë e lënë për një gjysmë shekulli mbas dore u varfërua, u shpopullua, duke marrë botën në sy.

Siç thash më parë, lexuesi vetvetiu bëhet pjesë e kësaj dhembjeje, banorë i kësaj treve, ndien dhembje e trishtim në çaste të caktuara, aq sa ndien gëzim në momente kur heroi i veprës ka triumfuar, do të ndien krenari, mbase edhe mburrje për heroin në fjalë, ku, emocioanalisht do të  lidhet me te, sepse njohu një jetë e një familje, përmes së cilës reflektohen të gjitha epitetet e një krahine, me doket e zakonet etnografike dhe përgjithësisht atdhedashurie.

Por, përmes udhëtimeve të rastit siç është “Udhëtimi i Shpresës”, ai pelegrinazhi interesant që del si një ngjarje spontane, e cila në pamje të parë s’ka të bëjnë me librin, por mënyra e rrëfimit për vende dhe ndodhi, sikur e bëjnë shplodhjen e lexuesit,  ndërsa në momente të caktuara e inkurajon atë për të besuar te Zoti, se çdo gjë s’ka mbaruar dhe krimit i vjen fundi, ashtu siç i erdhi.

Pastaj sado pak e largojnë lexuesin nga zymtësia, që përshkruhet me kaq hollësi, nga ai stres, që e ka kapluar për të parë jetën me syrin e perspektivës, me syrin e së ardhmes, që kanë fiksuar më mirë qëllimin e rrëfimit, mendimin pozitiv, si mënyrë për t’i tejkaluar dhembjet e mëdha.

Libri, përkatësisht monografia, bëhet si një dokument praktik e shërbyes, për vet faktin se sjell informacione të shumta, saktëson bëma e ngjarje dhe mund të përdoret si dokument, ku, do t’u hyjë në përdorim studiuesve të fushës së historisë, etnografisë dhe lëndëve përkatëse.

Gjithsesi mënyra  e ligjërimit dhe renditja e ngjarjeve në një rrafsh real, e bëjnë librin si një vlerë, që përjetohet më mirë dhe mbahet në kujtesë më gjatë, por siç kemi theksuar edhe më lart, protagonisti i ngjarjes Pjetër Kolë Smajlaj, është zgjedhur vetëm si personazh që ka rrëfyer, ai është marrë si shkas për të trajtuar figura e ngjarje me rëndësi, bëma këto që ia kanë rritur lavdinë krahinës ndërsa vlerën librit.                                         

Shefqet Dibrani, Zvicër