Por kjo nuk do të thotë se guximi, trimëria, forca janë mjetet e fundit për arritjen e qellimit. Zgjuarsia duket se është e para.

Perandori Konrad, pasi rrethoi dukën Gulef të Bavarisë, ra dakord që grate e rrethuara të kalonin duke marrë në supe cdo gjë që mund të mbanin. Dhe keto gra, thotë gojëdhëna, vendosën të ngarkonin në kurriz fëmijët, burrat dhe Dukën e tyre. Kjo e mallëngjeu perandorin, zgjoi zemërgjerësinë e tij dhe i la të gjithë te rrethuarit me  udhëqësin e tyre të kalonin duke i trajtuar ata me dinjitet.

Aftësia e komunikimit duket se është një tjetër mjet për arritjen e qëllimit, pasi c’mund të thuhët për banorët e  Tebës, kur nxorrën në gjyq gjeneralët pasi këta kishin tejkaluar kompetencat e tyre? Banoret votuan për denimin e  njërit që e pranoi fajin dhe kërkoi falje, por abstenuan kur erdhi radha për dënimin e një tjetri, i cili u mbrojt duke  folur plot krenari e mburrje për veprat që kishte kryer për të mirën e tyre. Në këtë rast, kuvendi u shpërnda, duke lavdëruar gjeneralin për heroizmat e tij.

Ndërsa tek Aleksandri i madh historia regjistron dy shembuj të kundërt. Gjatë betejës për marrjen qytetit të Gazës,  ushtria e tij hasi në qëndresë të fortë. Ajo që tërhoqi vemendjen e Aleksandrit ishte komandanti i forcave  kundërshtare, Betis i cili luftonte ashpër edhe pse e dinte se betejën e kishte të humbur. Nderi e kërkonte që Betis  të vdiste duke luftuar. Por Aleksandri ishte i zemëruar. Gjatë betejës ai kishte marrë dy plagë, prandaj u dha urdhër  ushtarëve që Betis të mos vritej. Ai e donte të gjallë. Kur Betis ra në duart e tyre, Aleksandrit bëri c’mos për t’a gjunjëzuar, duke përdorur cdo torturë, por pa sukses. Më në fund, Aleksandri dha urdhër që Betis të torturohej  derisa të vdiste. Sot vështirë të thuhet nëse këtë vendim Aleksandri e mori i shtyrë nga zemërimi e hakmarrja për plagët, apo nga një ndjenjë e thellë frike, pasigurie, xhelozie e dobësie kur pa një kundërshtar i cili duronte tortura  nga me te rëndat vetëm për të mos rënë në gjunjë. Apo ishte kokëfortësia ballkanase që e shtynte Aleksandrin të vepronte kështu, ose ishte thjesht një taktikë për të arritur një qëllim, por që doli pa sukses?

Historitë e mëvonëshme tregojnë se gjenerali romak Pompei kur pushtoi një qytet, pranoi kërkesën e banorëve që  ata t’i dorezonin një njeri për të marrë përsipër fajin kolektiv dhe me ekzekutimin e tij, merrte fund cdo zemërim a  reprazalje. Por e njëjta taktikë nuk ishte e suksesshme për banorët e një qyteti tjetër, kur gjenerali romak Sula nuk    e përfilli një kërkesë të ngjashme dhe e vazhdoi betejën deri në shfarosjen e banorëve.

Strategji e taktika të ndryshme vihen re edhe në sferën politike a diplomatike. Dikush që shërben me besnikëri e zgjuarsi, jo gjithmonë ka sukses, por të paktën lë pas një emër të mire,  ashtu se një tjetër që shërben me  servilizëm, shpesh ka sukses, por gjithmonë lë pas një emër të keq. Persiani Besus e provoi këtë kur në ditët më të veshtira braktisi perandorin e tij Darius duke e tradhëtuar tek Aleksandri, i cili tregoi percmim për këtë tradhëti, edhe pse Darius ishte armiku i tij më i madh.

Të njëjtin fat do të pësonte mijëra vjet më pas edhe një mendje e ndritur, kur ai braktisi republikën dhe për hir të një posti u vu në shërbim të tiranisë. Emri i tij është Nikolo Makiaveli (1469-1527), sot sinonim me korrupsionin dhe  tiraninë. Dhe arsyet për këtë emër janë jo veprat e tij të shumta filozofike, por vetëm një libër pak fletësh, i quajtur Princi.

Makiavelli kishte shërbyer si diplomat në periudhën kur Fiorentina ishte republikë. Por kur Lorenco Medici erdhi në  pushtet duke vendosur tiraninë, Makiaveli humbi vendin e punës.  Për të fituar simpatinë e diktatorit dhe vendin e  punës, ai shkroi një libër me titull Princi, për t’i treguar Medicit se si t’a mbante pushtetin tani që e kishte fituar.

Këto ide të Princit do të përvetësoheshin më pas nga shumë  diktatorë të cilët për të mos humbur pushtetin përdorën strategji tashmë të njohura me emrin Makiavelizëm, parimi kryesor i të cilit është “qëllimi justifikon mjetin”.

Por Lorenco Medici nuk i pranoi këshillat e Makiavelit, ndoshta sepse nuk kishte besim tek një ish politikan i regjimit të pëmbysur ose sepse parimet e tij iu duken tepër amorale.
 
Pak vite më vonë, Medici u rrëzua nga pushteti, republika në Firence u rivendos dhe  Makiaveli u përpoq për t’u kthyer në postin që kishte patur. Por shija e hidhur që libri Princi i kishte lënë publikut, i bëri njerëzit të mendonin s  filozofia e tij ushqente tiraninë dhe i shërbente vetëm asaj, prandja ata nuk e rizgjodhën në ndonjë post qeveritar. Kështu ky libër, Makiavelit nuk i solli asnjë sukses; ai jo vetëm që nuk rifitoi postin e humbur, por njollosi edhe  emrin e tij të mirë si filozof që mbante deri atëherë.

Por nëse Makiaveli u kritikua sa ishte gjallë, kritikat ndaj tij u bënë edhe më të ashpra pas vdekjes. Në fakt  shprehja Makiavel është sinonim me një qeveri të korruptuar dhe vetëm kohët e fundit me ribotimin e veprave të tij,  studiuesit duket se përpiqen të rikrijojnë imazhin e nje atdhetari e politikani gjeni, imazh që Makiaveli gëzonte  përpara se të shkruante Princin. Sot disa historianë thonë se pikëpamjet e tij janë keqkuptuar ose janë marrë jashtë kontekstit kohë.  Makiaveli, thone ata, e shkroi Princin, kur Fiorentina ndodhej e pushtuar dhe Italia e percarë,  kështu që idetë e tij perfaqësonin nevojën e vendit për qëndrueshmëri politike e bashkim.

Nga ana tjetër, mund të thuhet se Makiaveli është edhe sinonim i ironisë së historisë, e cila sikur kërkon të paralajmerojë se e keqja është si nje rrugë e shtruar dhe shpesh shembulli më i lehte që ndiqet, ndërkohë që Makiaveli edhe për shumë kohë duket se do të vazhdojë të përfaqësohet me Princin-pushtetin e korruptuar.

-----------------------

Disa burime:
The Complete Essays of Montaigne Translated by D. M.
Frame. The Ancient Historians, Michael Grant (1970).
The Chief Works and Others, Machiavelli, N., 1965,
Gilbert (trans.), Duke University Press. The Prince,
Machiavelli, N., 1988, Q. Skinner and R. Price (eds.),
Cambridge: Cambridge University Press. The Myth of the
State, Cassirer, E. 1946, New Haven, Yale University
Press. “Machiavelli's Via Moderna: Medieval and
Renaissance Attitudes to History” Coleman, J. 1995