Burgje e kampe të tilla ekzistonin në mbarë Shqipërinë. Ato ngjallnin frikë e tmerr në zemrën e cdo njeriu që mendonte ndryshe. Dhe ironia është se përgjegjësit për keto vuajtje ose pasardhësit e tyre, sot thonë se ata kishin vepruar sipas ligjeve të kohës, duke pranuar tërthorazi se ajo ishte koha e shtazërisë njerëzore dhe ata ishin udhëhequr nga instinkte.

Por vetvetiu lind edhe pyetja; Përse ish kampet naziste bota i ktheu në qëndra përkujtimore, ndërsa në Shqipëri i hapet rruga përkujtimit të përgjegjësve kryesorë për krimet më të rëndat kundër njerëzimit në historinë shqiptare? Duhet njeriut të jetë antikomunist fanatik për të ngritur pyetje të tilla apo njerëzit duhet të kujtohen të pyesin vetëm kur mizoritë të ndodhin përsëri?

Para se fleta të kthehet, ajo duhet lexuar, pasi kështu e kaluara mund t’i sherbejë të tashmes, njësoj si detyra për të kujtuar duhet t’i shërbejë drejtësisë. “Një perde duhet hedhur mbi mizoritë e së kaluarës”, tha Winston Curchill pak pas Luftës së dytë Botërore. Rreth së njëjtës periudhë, filozofi amerikan Xhorxh Santayana lëshoi paralajmërimin tashmë të njohur se “ata që harrojnë të kaluarën, dënohen t’a përsërisin”. Dhe këto dy thënie janë të kundërta vetëm në dukje, sepse për viktimat, harresa është një akt zemergjerësie dhe besimi në të ardhmen, ndërsa për autorët e mizorive, harresa është mohim i përgjegjesisë dhe mbyllje në të kaluarën.